گواتر چیست؟ + علائم، تشخیص و درمان گواتر

گواتر (Goiter) معمولاً بدون درد است. در حقیقت، گواتر بزرگ شدن غیرطبیعی غده تیروئید است که می‌تواند بلعیدن را مشکل کند. غده تیروئید هورمون‌هایی ترشح می‌کند که به کنترل متابولیسم و سایر فرآیندهای مهم در بدن کمک می‌کند. ابتلا به گواتر همیشه به این معنی نیست که غده تیروئید درست کار نمی‌کند.

حتی زمانی که غده تیروئید بزرگ شده است، هنوز می‌تواند مقدار طبیعی هورمون تولید کند. اگر غده تیروئید بیش‌ازحد (پرکاری تیروئید) و یا خیلی کم (کم‌کاری تیروئید) هورمون تولید کند، فرد ممکن است به گواتر مبتلا شود. برای شناخت بیشتر این عارضه با مقاله دیگری از مجله هومکا همراه باشید.

فهرست مطالب

گواتر چیست؟

غده تیروئید چیست؟ غده‌ای پروانه‌ای شکل است که در قاعده گردن قرار دارد و دو هورمون موثر در عملکرد بدن را می‌سازد. این هورمون‌ها تیروکسین (T4) و تری یدوتیرونین (T3) نامیده می‌شوند. تیروئید سرعت ضربان قلب و سرعت کالری سوزی را کنترل می‌کند. تیروئید، هورمون‌ها را برای کنترل متابولیسم آزاد می‌کند. هورمون مهم دیگری که تیروئید تولید می‌کند، هورمون پاراتیروئید نام دارد. این هورمون به حفظ مقدار سالم کلسیم در خون کمک می‌کند. به رشد غیرطبیعی غده تیروئید گواتر گفته می‌شود.

اگر تیروئید به هر علتی بزرگ شود به‌صورت برجسته در جلوی گردن قابل‌مشاهده خواهد بود که به آن گواتر می‌گویند. گواتر ممکن است به دلیل کمبود ید و یا به دلیل تکثیر خوش‌خیم سلول‌های تیروئید ایجاد شود. در برخی شرایط با ظاهر شدن گواتر تغییری در سطح هورمون‌های تیروئیدی رخ نمی‌دهد اما گاهی نیز ممکن است سطح هورمون‌ها تحت تأثیر قرار گیرد. در کشورهایی که کمبود ید در آن‌ها شایع نیست ندول تیروئید و التهاب عوامل اصلی گواتر به‌شمار می‌روند. انواع گواترها به شرح زیر است:

• گواتر کلوئیدی: این نوع گواتر به دلیل کمبود ید برای تولید ‌هورمون‌های تیروئیدی پدیدار می‌شود. افراد مبتلا گواتر کلوئیدی معمولاً در مناطقی زندگی می‌کنند که ید غذایی محدود است
• غیر سمی: علت گواتر غیر سمی ناشناخته است اما بعضی عوامل مثل مصرف داروهای لیتیومی در ایجاد چنین اختلالی تأثیر دارند. داروهای لیتیومی برای درمان اختلالات خلقی نظیر اختلال دوقطبی تجویز می‌شوند. در گواتر غیر سمی تولید هورمون‌های تیروئیدی تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد و عملکرد تیروئید نرمال است
• گواتر ندولی یا سمی: توده‌های جامد یا مایع به نام ندول در تیروئید است که به‌صورت توده‌های ناصاف و سخت ظاهر می‌شوند. تعداد گره‌ها از یک تا چندین گره متغیر است و هر گره هورمون تیروئید خود را تولید می‌کند و این روند باعث پرکاری تیروئید می‌شود

علائم و نشانه‌های گواتر

علائمی که در گواتر ظاهر می‌شود به اندازه و نوع گواتر بستگی دارد. گاهی اوقات گواتر اصلاً هیچ علامتی ایجاد نمی‌کند. گاهی نیز با علائمی همراه است. این علاپم عبارت‌اند از:

• تورم در پایه گردن
• احساس تنگی در گلو
• گرفتگی صدا
• سرفه کردن
• دشواری در تنفس
• مشکل در بلع
• سرگیجه
• تورم ورید گردن

در اغلب موارد، ورم گواتر خفیف است و به همین علت علائمی که در فرد بروز می‌کند خفیف هستند و با درمان به‌موقع فروکش می‌کنند. علائم گواتر خفیف به‌صورت زیر است:

• سرفه گهگاه و خفیف
• احساس فشار جزئی در ناحیه گلو
• تغییر اندک و ملایم تن صدا

علائم گواتر در زنان ممکن است متفاوت باشد. گواتر ممکن است در هر فردی و در هر رده سنی بروز کند اما شیوع آن در زنان بیشتر از مردان است و گاهی بر نحوه عملکرد تیروئید نیز اثرگذار است. اندازه گواتر بسته به عامل زمینه‌ای و شدت آن متفاوت است.

گواتر پرکار چیست؟

پرکاری تیروئید به معنای ترشح هورمون، بیش از مقدار موردنیاز بدن است. پرکاری غده تیروئید یکی از دلایل ابتلا به گواتر است. این اختلال معمولا به دلیل بیماری دیگری به اسم گریوز (Graves’ disease) اتفاق می‌افتد. در این بیماری سیستم ایمنی بدن به غده تیروئید حمله می‌کند. گواتر پرکار می‌تواند متابولیسم را تسریع کند و علائم ناخوشایندی ایجاد کند.

وقتی برای اولین بار به پرکاری تیروئید مبتلا می‌شوید، ممکن است احساس انرژی کنید. این مشکل به این دلیل است که متابولیسم شما زیاد شده است؛ اما با گذشت زمان، این افزایش متابولیسم می‌تواند انرژی شما را از بین ببرد و باعث احساس خستگی شود. معمولاً پرکاری تیروئید روند کندی دارد. اگر در زمان ابتلا جوان باشید، علائم ممکن است به‌طور ناگهانی ظاهر شوند.

اگر شما یک فرد مسنی هستید، به‌احتمال‌زیاد علائمی مانند ضربان قلب تند را خواهید داشت یا ممکن است بعد از فعالیت‌های روزمره احساس خستگی بیشتری کنید. برخی داروها می‌توانند علائم پرکاری تیروئید را کاهش دهند. اگر برای درمان فشار خون بالا یا بیماری دیگری از بتا بلاکرها (Beta blockers) استفاده می‌کنید، ممکن است ندانید که به آن مبتلا هستید. مطمئن شوید که پزشک شما از تمام داروهایی که مصرف می‌کنید مطلع است.

علائم گواتر پرکار

علائم رایج این بیماری عبارت‌اند از:

• عصبی بودن، اضطراب یا بدخلقی
• خستگی یا ضعف
• حساسیت به گرما
• تورم در قاعده گردن
• کاهش وزن ناگهانی
• ضربان قلب سریع یا ناهموار یا تپش قلب
• داشتن حرکات روده بیشتر
• لرزش دست و انگشتان
• مشکلات خواب
• نازک شدن پوست
• موهای نازک و شکننده
• تغییر در چرخه قاعدگی

گواتر کم‌کار چیست؟

کم‌کاری گواتر که به آن بیماری کم‌کاری تیروئید نیز می‌گویند، یکی از اختلال شایع تیروئیدی است. با گواتر کم‌کار، غده تیروئید هورمون کافی تولید نمی‌کند. هورمون‌هایی که توسط این غده ترشح می‌شوند، از طریق جریان خون عبور می‌کنند و تقریباً بر هر قسمت از بدن، از قلب و مغز گرفته تا ماهیچه‌ها و پوست تأثیر می‌گذارند. اگر تیروئید هورمون کافی ترشح نکند، سوخت‌وساز بدن کند می‌شود. این بدان معناست که بدن انرژی کمتری تولید می‌کند و متابولیسم کندتر می‌شود.

علائم گواتر کم‌کار

• تغییرات در چرخه قاعدگی
• یبوست
• افسردگی
• خشکی و ریزش مو
• پوست خشک
• کلسترول بالا
• خستگی
• حساسیت بیشتر به سرما
• صدای خشن
• درد مفاصل، سفتی و تورم
• مشکلات حافظه
• درد و سفتی عضلانی
• ضعف عضلانی
• صورت پف‌کرده
• ضربان قلب آهسته
• تورم غده تیروئید
• افزایش وزن غیرقابل توضیح یا مشکل در کاهش وزن
• سندرم تونل کارپال (Carpal tunnel syndrome)

علت بیماری گواتر چیست؟

کمبود ید

ید برای تولید هورمون‌های تیروئید ضروری است. اگر فرد به‌اندازه کافی ید از رژیم غذایی دریافت نکند تولید هورمون‌های تیروئیدی به مشکل می‌خورد و متعاقب آن غده هیپوفیز نیز برای جبران این کمبود به تیروئید سیگنال‌های محرک ارسال می‌کند که باعث رشد بیش‌ازحد تیروئید می‌شود.

بیماری هاشیموتو

در بیماری هاشیموتو سیستم ایمنی به بافت تیروئید حمله کرده و منجر به آسیب‌دیدگی و التهاب غده تیروئید می‌شود. بافت تیروئید آسیب‌دیده قادر به تولید هورمون نخواهد بود و ازاین‌رو هیپوفیز پی‌درپی با ارسال سیگنال‌های محرک باعث رشد بیش‌ازحد غده تیروئید می‌شود.

بیماری گریوز

گریوز یک اختلال خود ایمن است که در آن سیستم ایمنی با تولید آنتی‌بادی، گیرنده‌های TSH (گیرنده سیگنال‌های رشد) را به‌طور پیوسته تحریک می‌کند. این روند باعث رشد بیش‌ازحد غده تیروئید می‌شود. با انجام و تفسیر آزمایش TSH، می‌توان عملکرد تیروئید را مورد بررسی قرار داد و از بروز این بیماری‌ها آگاه شد.

ندول‌های (گره‌های) تیروئید

تکثیر نامنظم سلول‌های تیروئید باعث تشکیل توده‌های سلولی در بافت غده می‌شود. بر اثر چنین اختلالی ممکن است یک ندول یا چندین ندول در غده ظاهر شود. علت دقیق این اختلال مشخص نیست اما عوامل ژنتیکی، رژیم غذایی و سبک زندگی در ایجاد ندول‌ها تأثیرگذارند. بیشتر گره‌های تیروئیدی خوش‌خیم (غیر سرطانی) هستند.

سرطان تیروئید

سرطان تیروئید شیوع کمی دارد و حدود ۵ درصد از ندول‌های تیروئیدی ممکن است از نوع بدخیم (سرطانی) باشند.

بارداری

هورمونی گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG) که در دوران بارداری تولید می‌شود، می‌تواند باعث تحریک بیش‌ازحد غده تیروئید و بروز گواتر شود.

تشخیص گواتر

برای تشخیص گواتر، پزشک ممکن است گردن بیمار را لمس کند و از او بخواهد تا آب دهان خود را قورت دهید. راه‌های دیگر برای تشخیص گواتر عبارت‌اند از:

• آزمایش هورمونی: اندازه‌گیری سطوح هورمونی خاص در آزمایش خون می‌تواند نشان دهد که آیا غده تیروئید بیمار به‌درستی کار می‌کند یا خیر
• آزمایش Anti TPO: مثبت بودن این فاکتور در آزمایش خون می‌تواند به تشخیص مشکلات تیروئید مانند گواتر کمک کند.
• آزمایش آنتی‌بادی: این آزمایش خون آنتی‌بادی‌های غیرطبیعی که در صورت داشتن استعداد ابتلا به بیماری خودایمنی تیروئید تولید می‌شوند را اندازه‌گیری می‌کند
• سونوگرافی: این آزمایش به پزشک اجازه می‌دهد تا اندازه غده تیروئید بیمار را ببیند و تعیین کند که آیا غده تیروئید دارای گره‌هایی است یا خیر
• اسکن تیروئید: این تست تصویربرداری اطلاعاتی در مورد اندازه و عملکرد غده تیروئید ارائه می‌دهد
• MRI یا CT اسکن: اگر گواتر بسیار بزرگ است یا به قفسه سینه گسترش یافته باشد، ممکن است از این تست‌های تصویربرداری استفاده شود
• بیوپسی: این روش شامل واردکردن یک سوزن در غده تیروئید برای به دست آوردن نمونه بافت یا مایع است. سپس نمونه زیر میکروسکوپ بررسی می‌شود یا تحت آزمایش‌های دیگری قرار می‌گیر

برای انجام آزمایش خون می‌توانید از خدمت آزمایش تیروئید هومکا استفاده کنید. برخورداری از این خدمات باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه‌های پرداختی می‌شود. همچنین، با انجام آزمایش خون در خانه در دوران همه‌گیری ویروس کرونا از مکان‌های شلوغ دور می‌مانید.

پیشگیری از گواتر

با افزایش دریافت ید می‌توان از گواتر کلوئیدی پیشگیری کرد. هنگامی که مصرف ید به حداقل نیاز تخمینی بزرگ‌سالان یعنی ۱۰۰ تا ۱۵۰ میکروگرم در روز برسد، احتمال بروز گواتر به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد. دو روش برای افزایش دریافت روزانه ید وجود دارد. اولین روش، مصرف ید بیشتر در رژیم غذایی است که می‌توان آن را از نمک یددار و یا مواد غذایی حاوی ید مثل شیر، ماهی و تخم‌مرغ تأمین کرد. روش دوم شامل مصرف داروهای یددار است. استفاده از نمک یددار مقرون به‌صرفه‌ترین روش برای تأمین ید موردنیاز بدن است.

علائم سرطان گواتر (گواتر بدخیم)

تشخیص زودهنگام سرطان گواتر می‌تواند دشوار باشد! این سرطان معمولاً از تیروئید به غدد لنفاوی پیش می‌رود و در صورت عدم‌تشخیص زودهنگام می‌تواند به سایر بافت‌های گردن گسترش یابد و درنهایت به کبد، ریه‌ها، استخوان و مغز برسد. وقتی به نقاط دور بدن برسد، بعید است که درمان موفقیت‌آمیز باشد. هر چه سرطان تیروئید زودتر تشخیص داده شود، احتمال توقف و درمان آن بیشتر است.

متأسفانه، علائم هشداردهنده اولیه برای این نوع سرطان وجود ندارد. علائم و نشانه‌هایی مانند گرفتگی صدا، مشکل در بلع یا احساس توده در گلو، اغلب تا زمانی که تومور پیشرفت نکرده است، ظاهر نمی‌شوند. درحالی‌که همه بیماران علائم مشابهی ندارند، در زیر برخی از شایع‌ترین علائم گواتر سرطانی آورده شده‌اند.

• توده گردن
• گردن درد
• گرفتگی صدا
• سرفه
• مشکل در بلع (دیسفاژی)
• تنگی نفس

سایر علائم نادرتر یا غیرمعمول سرطان تیروئید عبارت‌اند از: اسهال شدید، سندرم کوشینگ، گرگرفتگی صورت (قرمزی صورت، گردن یا قفسه سینه همراه با احساس گرما یا سوزش)، درد استخوان و کاهش وزن غیرمعمول. اگر هر یک از این علائم را تجربه کردید، به‌خصوص اگر سابقه خانوادگی سرطان تیروئید دارید، به پزشک خود مراجعه کنید. توجه به کوچک‌ترین علائم اغلب یکی از بهترین راه‌ها برای تشخیص زودهنگام سرطان است.

گواتر چه عوارضی دارد؟

• اگر گواتر بزرگ باشد باعث فشرده شدن نای و احساس تنگی نفس می‌شو
• در برخی از بیماران که داروهای یددار مصرف می‌کنند ممکن است پرکاری تیروئید رخ دهد
• نوع خودایمن گواتر و نوع ندولی در موارد نادری ممکن است به سمت بدخیم شدن پیش برود (کمتر از ۵ درصد موارد)
• گواتر ندولار یا همان گره‌ای می‌تواند باعث درد و گاهی خونریزی شود

چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به گواتر قرار دارند؟ به گفته وب‌سایت mayoclinic همه افراد ممکن است به گواتر مبتلا شوند. برخی ممکن است در بدو تولد به آن دچار شوند. برخی از ریسک‌فاکتورهایی که خطر ابتلا به آن را بیشتر می‌کند عبارت است از:

• کمبود ید در رژیم غذایی
• زن بودن
• بارداری و یائسگی
• سن بیشتر از ۴۰ سال
• داشتن سابقه خانوادگی گواتر یا سایر اختلالات تیروئیدی
• مصرف داروهای خاص ازجمله داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی، داروهای قلبی کوردارون یا پاسرون (آمیودارون) یا داروی روان‌پزشکی لیتوبید (لیتیوم)
• انجام رادیوتراپی در ناحیه گردن یا قفسه سینه

درمان گواتر

همان‌طور که گفته شد گاهی گواتر بر اثر کم‌کاری تیروئید پدید می‌آید. در چنین مواردی هورمون درمانی یکی از راه‌های برگرداندن تعادل به تیروئید و فروکش کردن تورم است. داروی لووتیروکسین یک داروی هورمونی است که ساختاری شبیه به هورمون‌های تیروئیدی دارد و از این طریق کمبود آن‌ها را جبران می‌کند.

اما گاهی گواتر به دلیل پرکاری تیروئید بروز می‌کند در چنین حالتی تجویز داروهای تعدیل‌کننده فعالیت تیروئید راهکار اصلی برای درمان عارضه است. متی‌مازول یکی از رایج‌ترین داروهای مورداستفاده برای گواتر پرکار است. علاوه بر تجویز دارو، روش‌های دیگری مثل جراحی و پرتودرمانی نیز در شرایط خاصی مورداستفاده قرار می‌گیرند.

درمان گواتر به اندازه، علل و علائم این عارضه بستگی دارد. اگر اندازه آن کوچک است و شما را آزار نمی‌دهد، ممکن است پزشک درمانی برای آن در نظر نگیرد. در صورت رشد یا تغییر گواتر، پزشک احتمالاً وضعیت بیمار را دوباره زیر نظر خواهد داشت. اگر به درمان نیاز باشد، گزینه‌های زیر قابل انجام است.

 دارودرمانی

اگر غده تیروئید شما ملتهب باشد ممکن است پزشک به شما بگوید که آسپرین مصرف کنید یا ممکن است کورتیکواستروئید تجویز کند. همچنین اگر کم‌کاری تیروئید داشته باشید، ممکن است نیاز به مصرف لووتروید یا سینتروید (لووتیروکسین) داشته باشید تا کمبود هورمون‌ها برطرف شود. درصورتی‌که به پرکاری تیروئید مبتلا باشید، ممکن است نیاز به مصرف داروهایی داشته باشید تا سطح هورمون تیروئید خود را به حالت عادی برگردانند.

جراحی

یکی از سؤالات رایجی که در مورد گواتر پرسیده می‌شود این است که آیا برای درمان آن حتماً باید عمل جراحی شویم؟ یادآوری می‌کنیم که اولویت اول درمان گواتر تجویز دارو و یا اصلاح رژیم غذایی برای بهبود عملکرد تیروئید است. درصورتی‌که روش‌های مذکور اثربخشی لازم را نداشته باشند عمل جراحی (تیروئیدکتومی جزئی یا کلی) انجام می‌شود. تیروئیدکتومی یا جزئی است یا کلی، به این معنی که یا بخشی از غده و یا تمام آن برداشته می‌شود. معمولاً عمل جراحی زمانی ضروری است که یکی از علائم زیر بروز کرده باشد:

• مشکل در تنفس یا بلعیدن غذا به دلیل بزرگی گواتر
• وجود ندول‌هایی که باعث پرکاری تیروئید شده‌اند
• ظاهر شدن سلول‌های توموری در بافت تیروئید

خوشبختانه اغلب گواترهای تیروئیدی خوش‌خیم (غیر سرطانی) هستند و بنابراین بزرگ‌ترین مشکلی که ایجاد می‌کند، اندازه بزرگ آن است. گواتر بزرگ می‌تواند بافت‌های پیرامون خود را تحت فشار قرار دهد و باعث بروز علائم مختلفی شود. در تیروئید بزرگ‌شده معمولاً چندین گره وجود دارد که در موارد نادری ممکن است یکی از گره‌ها حالت سرطانی به خود بگیرد. در چنین حالتی با عمل جراحی (تیروئیدکتومی) غده تیروئید از بدن خارج می‌شود تا سلول‌های بدخیم قادر به مهاجرت به بافت‌های اطراف نباشند.

ید رادیواکتیو

مصرف ید رادیواکتیو با تجویز پزشک یکی از گزینه‌های درمان است که می‌تواند گواتر را کوچک‌تر کند.

درمان خانگی گواتر

مواد غذایی زیر به دلیل برخوردار بودن از خاصیت ضدالتهابی تأثیر مفیدی در بهبود گواتر دارند و می‌توان با مشورت پزشک این مواد غذایی را در رژیم غذایی گنجاند.

• رژیم غذایی حاوی ید: درصورتی‌که وعده‌های غذایی ید کافی در خود داشته باشند بدن قادر است ید موردنیاز خود را از آن‌ها تأمین کند. میزان ید توصیه‌شده روزانه ۱۵۰ میکروگرم است و می‌توان آن را از انواع ماهی‌ها و صدف، محصولات لبنی، سویا و محصولات مرتبط تامین کرد
• لیمو: آب‌لیمو به دلیل خواص ضدالتهابی خود به‌عنوان یک درمان مؤثر برای بعضی از بیماری‌های التهابی شناخته می‌شود. آب‌لیمو به دلیل خاصیت آنتی کسیدانی قادر است سموم تجمع یافته در محل التهاب را پاک‌سازی کند و همچنین به دلیل برخوردار بودن از ویتامین C و خاصیت ضد سرطانی، گرایش سلول‌های بافتی به سمت سرطانی شدن را متوقف می‌کند
• سلنیوم: سلنیوم یکی از عناصر مهم برای تنظیم متابولیسم هورمون‌های تیروئید است. مواد غذایی حاوی سلنیوم عبارت‌اند از: ماهی تن، بوقلمون، آجیل و خشکبار، گوشت گاو و…

کلام آخر از هومکا

تیروئید نحوه استفاده سلول‌های بدن از انرژی حاصل از غذا را کنترل می‌کند، فرآیندی که متابولیسم نامیده می‌شود. متابولیسم بر دمای بدن، ضربان قلب و میزان کالری‌سوزی تأثیر می‌گذارد. هرگونه تأثیر بر غده تیروئید (پرکاری و کم‌کاری) زندگی روزانه فرد را مختل می‌کند. این تاثیرات اغلب به‌صورت گواتر نمایان می‌شوند. فرد مبتلا به گواتر باید تحت نظر پزشک قرار گیرد تا بتواند بیماری خود را درمان کند. در صورت عدم رسیدگی، این بیماری می‌تواند شدیدتر شود و به مشکلاتی مانند سرطان تیروئید دامن بزند.

توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.