پرتودرمانی (رادیوتراپی) و هر آنچه باید از آن بدانید!
همان‌طور که می‌دانید سرطان ازجمله بیماری‌هایی است که سالانه تعداد زیادی از مردم جهان به آن دچار می‌شوند. برای درمان این بیماری، روش‌های مختلفی در نظر گرفته‌شده است. هرکدام از این روش‌ها مزایا و معایبی دارند. از رایج‌ترین روش‌ها برای مقابله با سرطان، می‌توان به پرتودرمانی (رادیوتراپی) اشاره کرد. پرتودرمانی چیست و چقدر در درمان سرطان موثر است و چه عوارضی دارد؟ با ما همراه باشید تا رادیوتراپی را بهتر بشناسید!
فهرست مطالب
پرتودرمانی چیست؟
پرتودرمانی یا رادیوتراپی، روشی برای مبارزه با سلول‌های سرطانی است. در این روش، از ذرات پرانرژی و امواج قدرتمند مانند اشعه‌ی ایکس، اشعه‌ی گاما و سایر موارد برای یونیزه کردن و تخریب سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود.
پزشکی که جلسات رادیوتراپی را به بیمار ارائه می‌دهد، رادیوتراپی آنکولوژیست (radiation oncologist) نام دارد. او با توجه به نوع بیماری و ملاک‌های دیگر، برنامه و دوره‌ی درمان شما را مشخص می‌کند. اما این روش چگونه موجب بهبودی می‌شود؟ پرتو‌ها دقیقاً چه اثری بر سلول‌های سرطانی دارند؟ در ادامه، به این سوالات پاسخ می‌دهیم.
پرتودرمانی چگونه موجب بهبودی می‌شود؟
سرطان وقتی به وجود می‌آید که سلول‌های ناحیه‌ی خاصی در بدن، از کنترل خارج شده و به‌صورت پی‌درپی تقسیم شوند. هر سلولی باید با سرعتی معین زندگی کند، رشد یابد و تقسیم شود. در سلول‌های سرطانی، تعادل رشد و تقسیم از بین رفته و سلول‌ها بیش‌ازاندازه بزرگ می‌شوند و تکثیر می‌یابند. به همین دلیل، لازم است تا این سلول‌ها از بین بروند. در غیر این صورت با تقسیم سریع خود به بدن آسیب می‌زنند. اینجاست که پزشک می‌تواند از پرتودرمانی استفاده کند.
در این روش، از امواج و پرتو‌های پرانرژی استفاده می‌شود که در برخورد با سلول‌های سرطانی، DNA آن‌ها را هدف قرار می‌دهند و به آن آسیب می‌رسانند؛ درنتیجه، سلول‌های سرطانی نمی‌توانند به‌خوبی تقسیم شوند و به‌تدریج کوچک شده و از بین می‌روند.
پرتودرمانی برخلاف شیمی‌درمانی درمانی موضعی است؛ یعنی به ناحیه‌ی خاصی از بدن مربوط می‌شود و کل بدن تحت تأثیر آن قرار نمی‌گیرد. درواقع، تنها بخش سرطانی بدن در معرض پرتو‌ها قرار می‌گیرد. البته در اطراف بافت سرطانی، بافت‌های سالم نیز حضور دارند. این بافت‌های سالم ممکن است کمی در معرض پرتو‌ها قرارگرفته و آسیب ببیند.
به همین دلیل، رادیوتراپی باید با دقت بالایی انجام شود. به‌طوری‌که با حداکثر آسیب به سلول‌های سرطانی، بافت‌های سالم اطراف کمترین آسیب ممکن را ببینند. البته غالب سلول‌های سالمی که در طول درمان آسیب می‌بینند، خود را ترمیم می‌کنند. این سلول‌ها برخلاف سلول‌های سرطانی، تمایز یافته‌اند و قدرت بیشتری برای ترمیم خود دارند؛ بنابراین، بیشترین آسیب را همان سلول‌های سرطانی می‌بینند.
علت استفاده از رادیوتراپی
اهداف استفاده از این روش به وضعیت بیمار بستگی دارد. اینکه پزشک به چه منظور از رادیودرمانی استفاده می‌کند، به شرایط فیزیکی بیمار، شدت بیماری، نوع سرطان و موارد دیگر وابسته است. پرتودرمانی می‌تواند در موارد زیر انجام شود:
- به‌عنوان روش اصلی درمان: در برخی ازانواع سرطان تنها استفاده از پرتودرمانی کفایت می‌کند و می‌تواند موجب بهبودی کامل فرد شود. این نوع درمان می‌تواند بر انواع مختلفی از سرطان‌ها اثر بگذارد و آن‌ها را سرکوب کند. بیش از نصف افراد مبتلا به سرطان، رادیوتراپی را به‌عنوان درمانی موثر تجربه می‌کنند
- قبل از سایر درمان‌ها: برای مثال شاید تومور سرطانی آن‌قدر بزرگ باشد که برداشتن تمام آن با استفاده از جراحی، خطرناک باشد. در این صورت، پزشک ابتدا با استفاده از پرتودرمانی، تومور را کوچک کرده و سپس با جراحی، آن را از بدن بیمار خارج می‌کند
- بعد از سایر درمان‌ها: پزشک می‌تواند پس از سایر درمان‌ها مانند جراحی، برای اینکه مطمئن شود تمام سلول‌های سرطانی از بین رفته‌اند یک دوره پرتودرمانی را تجویز کند تا بهبودی بیمار کامل شود. گاهی ممکن است بعد از جراحی، سرطان به‌طور ناگهانی عود کند. استفاده از رادیوتراپی بعد از جراحی، از عود کردن سرطان جلوگیری می‌کند
- کاهش علائم سرطان: در شرایطی که سرطان پیشرفت کرده است و بیمار تحت تأثیر علائمی مانند درد قرار می‌گیرد، برای کاهش علائم، از رادیوتراپی استفاده می‌شود. رادیوتراپی می‌تواند درد ناشی از بیماری را تسکین دهد. همچنین گاهی از آن، برای مقابله با سرطان متاستاتیک (سرطانی که در بدن پخش شده) و سرطانی که عود کرده است، استفاده می‌کنند
- اثر بخشیدن به سایر روش‌های درمان: تلفیق رادیوتراپی با روش‌های دیگری مانند شیمی‌درمانی درمان را موثر‌تر می‌کند. بسیاری از سرطان‌ها، با استفاده‌ی هم‌زمان از چندین روش، پاسخ بهتری می‌دهند
شیوه‌ی انجام رادیوتراپی می‌تواند متفاوت باشد. درواقع، انواع مختلفی از رادیوتراپی وجود دارند که با توجه به شرایط بیمار، موثرترین آن‌ها برای درمان انتخاب می‌شود. در ادامه انواع روش‌ها را بررسی می‌کنیم.
انواع رادیوتراپی
رادیوتراپی خارجی (External-Beam Radiation)
پرتودرمانی خارجی، رایج‌ترین نوع پرتودرمانی است. در این روش، فرستنده‌ی پرتو به بدن، دستگاهی است که در خارج بدن قرار دارد. این دستگاه می‌تواند فوتون‌ها و پرتو‌هایی مانند اشعه‌ی ایکس تولید کند. با استفاده از نوعی نرم‌افزار، می‌توان اندازه و شکل پرتو‌ها را تنظیم کرد تا با دقت بالایی به بافت سرطانی ساطع شوند و بافت‌های سالم اطراف آسیب کمتری ببینند. این نوع رادیوتراپی در شرایطی که بافت سرطانی بسیار بزرگ باشد، نیز موثر است.
رادیوتراپی خارجی برای درمان انواع وسیعی از سرطان‌ها مانند سرطان پوست، سرطان سر و گردن، مری، سرطان ریه، تومور مغزی، سرطان پروستات و موارد دیگر استفاده می‌شود. در این شیوه، بیمار حین دریافت پرتو، دردی حس نمی‌کند و نیازی به بستری هم ندارد. مدت زمانی که بیمار در معرض تابش پرتو قرار می‌گیرد نهایتاً چند دقیقه است اما هر جلسه‌ی پرتودرمانی خارجی تقریباً ۱۵ الی ۳۰ دقیقه زمان می‌برد. در این مدت زمان، بیمار به‌خوبی در موقعیت مناسبی قرار داده می‌شود و دستگاه‌ها برای انجام فعالیت تنظیم می‌شوند.
رادیوتراپی داخلی (Brachytherapy)
در این روش بدون درد که براکی‌تراپی هم نامیده می‌شود، ماده‌ی رادیواکتیو در بافت سرطانی یا بافت‌های اطراف آن قرار می‌گیرد. درواقع طی این روش، پزشک منبع تولید اشعه را در داخل بدن و در نزدیکی سلول‌های سرطانی قرار می‌دهد؛ بنابراین سلول‌های سالم در معرض پرتو‌های رادیواکتیو نیستند. این شیوه، نسبت به پرتودرمانی خارجی، دوز بالاتری از تشعشعات را به سلول‌های سرطانی وارد می‌کند؛ درنتیجه قدرت درمان بیشتر است. از براکی‌تراپی عمدتاً برای درمان سرطان در ناحیه‌ی سینه، سر و گردن، دهانه‌ی رحم، پروستات و چشم استفاده می‌شود. در براکی‌تراپی می‌توان از دو شیوه‌ی مقابل استفاده کرد:
استفاده از ماده‌ی رادیواکتیو دائمی (ایمپلنت دائمی)
در این روش از کپسول‌های ریز فولادی حاوی مواد رادیواکتیو استفاده می‌شود. کپسولها، کوچک و اندازه‌ی یک دانه‌ی برنج هستند. ازآنجاکه این کپسولها درون بدن قرار می‌گیرند، مقداری از تشعشعات رادیواکتیو از بدن بیمار خارج می‌شود. این تشعشعات خطرناک هستند و می‌توانند سلامت اطرافیان را به خطر بیندازند؛ بنابراین ممکن است بیمار برای مدتی در بیمارستان بستری و دور از اطرافیان خود قرار گیرد. با اتمام روند درمان، کپسولها خاصیت رادیواکتیوی خود را از دست می‌دهند و به‌صورت غیرفعال در بدن فرد باقی می‌مانند.
استفاده از ماده‌ی رادیواکتیو موقت (ایمپلنت موقت)
گاهی براکی‌تراپی توسط سوزن یا مواردی دیگر انجام شده و ایمپلنت به‌طور موقت در بدن قرار می‌گیرد. در این روش، چون ایمپلنت موقتی است، ممکن است فرد تنها برای چند دقیقه تحت پرتودرمانی قرار گیرد. البته گاهی این روش را می‌توان برای مدت طولانی‌تری انجام داد که در این صورت فرد باید بستری شود و در اتاق خصوصی و دور از اطرافیان قرار گیرد زیرا بدن او پرتودهی دارد.
رادیوتراپی سیستمیک (Systemic Radiation Therapy)
این روش همانند رادیوتراپی داخلی است با این تفاوت که منبع اشعه، حالت مایع دارد و از طریق تزریق وریدی یا بلع وارد بدن می‌شود. این دارو با گردش در خون، سلول‌های سرطانی را شناسایی و آن‌ها را از بین می‌برد. این روش برای درمان سرطان‌های پروستات، سرطان تیروئید، استخوان و غیره استفاده می‌شود. با انجام رادیوتراپی سیستمیک، مایعات بدن بیمار مانند بزاق و عرق خاصیت پرتودهی پیدا می‌کنند بنابراین رعایت نکات ایمنی ضروری است.
دوره‌ی پرتودرمانی چقدر است؟
تعداد جلسات دوره‌ی درمان طبق نظر پزشک و با توجه به نوع بیماری، شرایط جسمی، سن و سایر موارد تعیین می‌شود. بر همین اساس، مدت‌زمان این دوره در بیماران مختلف، متفاوت است. به‌طورکلی، هر دوره برای سه تا نه هفته تنظیم می‌شود. در هر هفته نیز بیمار ۵ روز تحت رادیوتراپی قرار می‌گیرد و دو روز استراحت می‌کند تا سلول‌های سالمی که طی درمان آسیب دیده‌اند خود را ترمیم کنند. البته گاهی ممکن است برخی بیماران بیشتر از یک مرتبه در روز، تحت درمان قرار بگیرند.
اینکه هر جلسه‌ی درمانی چقدر زمان می‌برد، به نوع رادیوتراپی وابسته است. به‌طورکلی، هر جلسه‌ی پرتودرمانی بین ۱۰ تا ۴۰ دقیقه زمان می‌برد. بیشتر جلسات طوری طراحی شده‌اند که بیماران به‌صورت سرپایی تحت درمان قرار می‌گیرند و پس از اتمام جلسه فعالیت روزمره‌ی خود را انجام دهند. هرچند گاهی بسته به نحوه‌ی درمان نیاز است تا بیمار مدتی بستری شود.
آیا می‌توان در طول رادیوتراپی کار کرد؟ به گفته‌ی وب‌سایت cancer.gov برخی از افراد می‌توانند به‌صورت تمام‌وقت در این دوران کار کنند. برخی هم به‌صورت پاره‌وقت قادر به کار کردن هستند. میزان توانایی افراد برای کار کردن به احساسات شما بستگی دارد. از پزشک خود در مورد مدت دوره درمانی خود سوال کنید.
در اوایل شروع درمان احتمالا احساس و انرژی بیشتری دارید. اما ممکن است به‌مرور دچار خستگی شوید. این احساس ضعف و خستگی طبیعی است و مدتی طول می‌کشد تا برطرف شود.
آیا رادیوتراپی برای بیمار و اطرافیان ایمن است؟
به علت به‌کارگیری اشعه‌های پرانرژی در رادیوتراپی، این نگرانی به وجود می‌آید که ممکن است این روش برای اطرافیان و خود بیمار خطرناک باشد اما خوشبختانه در اکثر موارد این‌گونه نیست. پزشکان متخصص، بیش از ۱۰۰ سال است که از این امواج و اشعه‌ها به شیوه‌ای امن و موثر در درمان سرطان‌ها استفاده می‌کنند.
رادیوتراپی می‌تواند شانس ابتلا به سرطان دوم را در آینده افزایش دهد اما این احتمال ضعیف است. بیشتر افراد، نه‌تنها مبتلا به سرطان دوم نشدند بلکه توانستند با این شیوه‌ی درمان، سرطان موجود را از بین ببرند و بهبود یابند. بنابراین مزیت پرتودرمانی بسیار بیشتر از خطر کوچک ابتلا به سرطان بعدی در آینده است.
پس از هر جلسه رادیوتراپی خارجی، بیمار هیچ‌گونه امواج رادیواکتیوی از خود ساطع نمی‌کند بنابراین خطری برای اطرافیان وجود ندارد اما رادیوتراپی داخلی، موجب می‌شود که بیمار از خود پرتو بدهد که می‌تواند برای اطرافیان مضر باشد. بنابراین رعایت نکات ایمنی زیر ضرورت دارد (مگر اینکه دستور پزشک چیز دیگری باشد):
- افراد باردار یا کمتر از ۱۸ سال نباید بیمار را ملاقات کنند
- اطرافیان باید بیش از ۶ فوت (۲ متر)، از تخت بیمار فاصله داشته باشند
- زمان ملاقات بیمار باید زیر ۳۰ دقیقه در روز باشد
ایمپلنت‌های رادیوتراپی و عوارض آن
ایمپلنت‌های دائمی (مواد رادیواکتیوی که به‌طور دائمی در بدن بیمار قرار می‌گیرند)، حتی پس‌ازاینکه مریض بیمارستان را ترک می‌کند نیز خاصیت رادیواکتیو دارند. به همین دلیل، لازم است بیمار به مدت ۲ ماه ارتباط خود به‌ویژه با کودکان و زنان باردار را قطع کند و بیشتر از ۵ دقیقه با آن‌ها در تماس نباشد. بیمارانی تحت پرتودرمانی سیستمیک قرار گرفتند نیز باید همین موارد ایمنی را رعایت کنند تا سلامت اطرافیان تضمین شود. برخی از مراقبت‌های بهداشتی که بیمار در صورت پرتودهی بدن، باید برای مدتی مشخص رعایت کند:
- از حوله و لوازم بهداشتی جدا استفاده کند و در ظروف جداگانه غذا بخورد.
- مقدار زیادی مایعات بنوشد تا باقی‌مانده‌ی مواد رادیواکتیو سریع‌تر دفع شوند.
- سعی کند با زنان باردار، نوزادان و کودکان تماسی نداشته باشد.
- بیمار باید از فعالیت جنسی خودداری کند.
عوارض پرتودرمانی چیست؟
مانند سایر روش‌های درمان سرطان، این روش نیز می‌تواند دارای عوارض جانبی باشد. همان‌طور که بیان شد، در طی رادیودرمانی برخی سلول‌های سالم نیز آسیب می‌بینند و این موضوع می‌تواند باعث بروز مشکلات موقت برای بیمار شود. بیشتر بیماران در حین جلسه‌ی درمان، دردی حس نمی‌کنند و عوارض درمان به‌آرامی و در طول زمان ظاهر می‌شوند. پزشک می‌تواند با روش‌هایی از بسیاری عوارض جلوگیری کند. بیشتر این عوارض پس از اتمام دوره‌ی درمان، از بین می‌روند. برخی از عوارض می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
سوزش پوست
رادیوتراپی می‌تواند موجب سوزش و قرمز شدن پوست شود (حالتی شبیه به آفتاب‌سوختگی). این عارضه ممکن است یک یا دو هفته بعد از شروع رادیودرمانی بروز کند. امکان دارد که پوست، تیره و خشک شود. در صورت بروز این مشکل، آن را با پزشک خود مطرح کنید.
احساس خستگی
ممکن است سریع خسته شوید یا بیشتر روز را بی‌حال باشید. این مشکل غالباً حین درمان آغاز می‌شود و می‌تواند تا چند هفته الی چند ماه پس از پایان دوره درمان نیز ادامه داشته باشد.
ریزش مو
از عوارض رایج رادیوتراپی ریزش مو است. برخلاف شیمی‌درمانی، رادیوتراپی تنها موجب ریزش مو در محلی می‌شود که در معرض اشعه قرار گرفته است. ممکن است ریزش مو ۲ الی ۳ هفته بعد از آغاز درمان، شروع شود. اگر تحت دوز بالای رادیوتراپی قرار نگرفته باشید، مو‌ها چند هفته پس از اتمام دوره‌ی درمان، دوباره رشد می‌کنند.
احساس بیماری و کسالت
ممکن است احساس کسالت و بیماری کنید. این مشکل معمولاً وقتی رخ می‌دهد که رادیوتراپی در اطراف سر یا در نزدیکی شکم انجام شود. پزشک می‌تواند دارو‌هایی تجویز کند تا احساس بهتری پیدا کنید. این احساس پس از اتمام پرتودرمانی سریعاً از بین می‌رود.
مشکلات در دهان و سیستم گوارش
احتمال دارد در سیستم گوارش خود و یا نواحی گلو و دهان مشکلاتی را احساس کنید. ممکن است حین غذا خوردن کمی احساس ناراحتی کنید. کاهش اشتها، اسهال و کاهش وزن از عوارض دیگر رادیودرمانی است. در صورت بروز این عوارض، پزشک می‌تواند با تجویز برخی دارو‌ها و یا تغییر عادات و مواد غذایی مشکل شما را حل کند. توجه کنید که امکان دارد تحت پرتودرمانی باشید و هیچ‌کدام از عوارض بالا را تجربه نکنید یا عوارض شما چیز‌های دیگری باشند.
رادیوتراپی چقدر موثر است؟
درکل رادیوتراپی پس از جراحی، به‌عنوان موثرترین روش برای درمان سرطان، شناخته شده است. میزان تأثیر رادیوتراپی از فردی به فرد دیگر متفاوت است و به عوامل مختلفی بستگی دارد. شانس درمان سرطان در مراحل اولیه با استفاده از رادیودرمانی بیشتر از ۹۰% است. حتی در سرطان‌هایی که بسیار پیشرفت کرده‌اند (High stage)، پرتودرمانی می‌تواند تومور‌ها را کوچک کند و علائم بیماری را کاهش دهد. درنتیجه طول عمر بیمار افزایش می‌یابد.
جمع‌بندی
پرتودرمانی از رایج‌ترین و موثرترین روش‌ها برای مقابله با سرطان است. این روش درمان نسبت به شیمی‌درمانی عوارض کمتری دارد، زیرا موضعی است و فقط ناحیه‌ای خاص از بدن بیمار را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. در طی دوره‌ی درمان، بیمار ممکن است عوارض مختلفی را تجربه کند. این عوارض از فردی به فرد دیگر متفاوت است و معمولاً با دارو و رعایت برخی نکات مراقبتی کنترل می‌شود.
برخی شیوه‌های رادیوتراپی می‌توانند برای اطرافیان بیمار، خطرساز باشند؛ بنابراین بیمار ملزم به رعایت نکات بهداشتی و مراقبتی است. شاید این روش خطراتی برای بیمار داشته باشد، اما مزیت آن بسیار بیشتر از خطرات احتمالی است. این شیوه‌ی درمان بسیار موثر واقع شده است و برای درمان بسیاری از سرطان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.
