شاخص توده بدنی یا BMI چیست؟

برای بدن انسان طبیعی است که مقداری چربی را به عنوان سوخت و انرژی برای مواقع مورد نیاز ذخیره کند اما اگر این چربی بیشتر و یا کمتر از مقدار طبیعی باشد خطر ابتلا به بعضی از بیماری‌ها افزایش می‌یابد. بسته به اینکه چربی مازاد در کدام قسمت از بدن انباشته شده باشد خطر ابتلا به بیماری‌هایی نظیر مشکلات قلبی و عروقی و دیابت بالاتر می‌رود. امروزه می‌توان با دستگاه‌های بادی آنالایزر مقدار چربی ذخیره‌شده و توزیع آن را در بدن ارزیابی کرد اما راه آسان و ارزان‌تر برای محاسبه چربی بدن استفاده از فرمول BMI یا شاخص توده بدنی است.

فهرست مطالب

شاخص توده بدنی یا BMI چگونه محاسبه می‌شود؟

این شاخص برآوردی از حجم چربی‌های ذخیره‌شده در بدن بر اساس قد و وزن فرد است. در شاخص توده بدنی، چربی بدن به‌صورت مستقیم سنجش نمی‌شود بلکه با به کار بردن یک فرمول ریاضی، میزان تقریبی آن محاسبه می‌شود. شاخص BMI به فرد کمک می‌کند که بداند آیا با توجه به مقدار بافت چربی خود در محدوده وزن سالم قرار دارد یا نه.

مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (CDC) دو فرمول مجزا را برای اندازه‌گیری BMI در کودکان و نوجوان ۲ تا ۱۹ سال و بزرگ‌سالان بیشتر از ۱۹ سال توصیه کرده است. محاسبه BMI کودکان و نوجوانان و تفسیر نتایج آن، توسط پزشک تغذیه انجام می‌شود و نتایج حاصل، با نمودارهای اپیدمیولوژی و جمعیت گروه همسالان مقایسه می‌شود. اما فرمول مربوط به بزرگ‌سالان بیشتر از ۱۹ سال با تقسیم وزن فرد به کیلوگرم بر توان دوم قد (x^۲) به سانتی‌متر به دست می‌آید.

تفسیر BMI یا شاخص توده بدنی به چه صورت است؟

تفسیر شاخص توده بدنی برای بزرگ‌سالان به‌صورت زیر است. این معیار برای زنان و مردان و تمامی رده‌های سنی بزرگ‌سالان مشترک است:

•  کم‌تر از ۱۶٫۵: بسیار لاغر
• شاخص کم‌تر از۱۸٫۵: کمبود وزن
•  ۱۸٫۵ تا ۲۴٫۹: نرمال
• ۳۰ و بالاتر از آن: اضافه‌وزن
• شاخص توده بدنی ۳۰ تا ۳۴٫۹: چاقی کلاس ۱
• ۳۵ تا ۳۹٫۹: چاقی کلاس ۲
• بالاتر از ۴۰: چاقی کلاس ۳

چرا اندازه‌گیری دور کمر در کنار محاسبه شاخص توده بدنی مهم است؟

اگرچه شاخص BMI مقدار چربی ذخیره‌شده در بدن را تا حدود زیادی صحیح محاسبه می‌کند اما اطلاعاتی در خصوص چگونگی توزیع آن ارائه نمی‌دهد و این موضوع یکی از ضعف‌های بزرگ فرمول BMI محسوب می‌شود. ازاین‌رو، اندازه‌گیری دور کمر در کنار BMI می‌تواند به ارزیابی دقیق‌تر بافت چربی و چگونگی توزیع آن در بدن کمک کند.

در اندازه‌گیری دور کمر، هر چه دور کمر بیشتر باشد نشانه انباشته شدن بیشتر چربی در ناحیه شکمی است. تجمع چربی در این قسمت از بدن که به آن الگوی سیب هم گفته می‌شود خطر ابتلا با بیماری‌های قلبی عروقی و دیابت نوع ۲ را به مقدار قابل‌توجهی افزایش می‌دهد در حالی‌که تجمع چربی در ران و پایین‌تنه نسبت به چربی شکمی عوارض کمتری دارد.

بالا بودن BMI بدن نشانه چیست؟

بالابودن BMI نشانه اضافه‌وزن و چربی بالا در بدن است هر چه مقدار شاخص توده بدنی بالاتر باشد به همان نسبت نیز احتمال بروز بیماری‌های تصلب شرایین، فشارخون و دیابت قوی‌تر می‌شود. چربی‌های مازاد در بدن به‌تدریج در دیواره عروق رسوب کرده و پلاک‌های چربی را ایجاد می‌کنند. پلاک‌های چربی به‌مرورزمان گسترده‌تر شده و خطر انسداد رگ‌ها و سکته قلبی را افزایش می‌دهند. این حالت در الگوی سیب یعنی زمانی که چربی در ناحیه شکم انباشته شود بیشتر بوده و اغلب در مردان دیده می‌شود. چربی‌های شکم و پهلو با بیماری‌های قلبی و عروقی ارتباط قوی‌تری دارند.

پایین بودن شاخص توده بدنی یا  BMI بدن نشانه چیست؟

پایین بودن شاخص توده بدنی نشان‌دهنده لاغر بودن مفرط فرد است. کمبود وزن می‌تواند ناشی از برنامه غذایی نامطلوب، سو تغذیه، فعالیت زیاد بدنی و اختلالات روانی باشد. از دست رفتن بافت چربی طبیعی بدن و تحلیل رفتن عضلات، بر عملکرد صحیح ارگان‌های بدن، سوخت‌وساز سلولی و سیستم ایمنی تأثیر مخرب دارد.

در این شرایط، سلول‌های سیستم ایمنی به دلیل فقر غذایی و کمبود انرژی قادر به استفاده از پتانسیل طبیعی خود نیستند و عوامل عفونی مثل باکتری‌ها و ویروس‌ها آسان‌تر می‌توانند از سد سیستم ایمنی عبور کنند. در افراد با BMI بسیار پایین احتمال بروز بیماری‌های عفونی بیشتر از سایرین است. علاوه بر این، کم‌خونی ناشی از فقر آهن، کاهش تراکم استخوانی، ضعف عضلانی و خستگی از پیامدهای نامطلوب کاهش BMI به شمار می‌رود.

شاخص توده بدنی برای کودکان و نوجوانان

شاخص BMI صرفاً برای بزرگ‌سالان کاربرد دارد چراکه کودکان و نوجوانان پیوسته در حال رشد هستند و توده بدنی آن‌ها دچار تغییرات زیادی می‌شود و نمی‌توان معیار قطعی و مشخصی را برای آنان در نظر گرفت. برای کودکان و نوجوانان ۲ تا ۱۹ سال BMI به روش متفاوتی محاسبه و تفسیر می‌شود.

با توجه به تغییرات سریع درصد چربی و تفاوت‌های آن در دختران و پسران، تغییرات بالای قد و وزن در کودکان و نوجوانان، ارزیابی شاخص توده بدنی بر اساس چارت‌های گروه همسالان و توسط پزشک انجام می‌شود. اما در بزرگ‌سالان که رشد توده بدنی متوقف شده است افزایش BMI نشان‌دهنده بالا رفتن توده چربی است.

آیا شاخص توده بدنی شاخص مناسبی برای چاقی است؟ وب‌سایت cdc در پاسخ به این سوال می‌گوید؟

همبستگی زیادی بین BMI و چاقی وجود دارد. اما ممکن است دو نفر با شاخص توده بدنی یکسان، سطح چربی متفاوتی داشته باشند. به‌طور کلی با سطح BMI یکسان:

• زنان بیشتر از مردان چربی بدنی دارند
• سفیدپوستان چربی بیشتری از سیاه‌پوستان دارند
• افراد مسن چربی بیشتری از افراد بزرگ‌سال دارند
• ورزشکاران چربی کمتری نسبت به سایر افراد دارند

به همین دلیل بهتر است ارزیابی دقیق شاخص توده بدنی توسط پزشک انجام شود.

ارتباط شاخص توده بدنی و سلامت بدن

بر اساس آمار انستیتو سلامت آمریکا، از هر ۳ نفر بزرگ‌سال ۲ نفر دارای اضافه‌وزن و از هر ۳ نفر ۱ نفر مبتلا به چاقی است. شیوع چاقی در کودکان و نوجوانان ۲ تا ۱۹ سال در حدود ۱۷ درصد است. به همین دلیل است که درمان چاقی اهمیت بسیار بالایی پیدا می‌کند. اضافه‌وزن به دلیل عدم تعادل انرژی در بدن بروز می‌کند. هر فردی به مقدار انرژی مشخصی برای انجام فعالیت‌های روزانه خود نیاز دارد این انرژی به شکل کالری از مواد غذایی به دست می‌آید.

تا زمانی که بین کالری‌های دریافت شده و سوزاندن آن‌ها در بدن تعادل سالمی برقرار باشد اضافه‌وزن و یا کاهش وزن رخ نمی‌دهد اما اگر بیش از نیاز بدن کالری جذب گردد به مرور زمان کالری‌های مازاد تبدیل به چربی ذخیره شده و متعاقباً چاقی می‌شود. میزان کالری سوزی بدن، به ژنتیک، سلامت غده تیروئید، میزان فعالیت جسمی و میزان فعالیت ذهنی بستگی دارد.

اگر BMI شما بالاتر از حد نرمال است بایستی سعی کنید با اتخاذ یک سبک زندگی سالم‌تر، وزن خود را کاهش دهید چراکه شاخص توده بدنی بالا با بیماری‌های زیر در ارتباط است:

• بیماری‌های قلبی و عروقی
• افزایش فشارخون
• بیماری‌های کبدی
• آرتروز
• دیابت
• سکته قلبی
• سنگ صفرا
• برخی سرطان‌ها ازجمله سرطان سینه و کولون

چگونه می‌توانیم به یک شاخص توده بدنی یا BMI سالم و طبیعی برسیم؟

اگر دچار اضافه‌وزن هستید با کاهش دادن چربی بدن از طریق ورزش روزانه، عدم مصرف تنقلات در بین وعده‌های غذایی، پرهیز از غذاهای پرچرب و غذاهای فرآوری شده، خودداری از سیگار کشیدن و دوری از کم‌تحرکی می‌توان به BMI سالم و طبیعی دست پیدا کرد. توصیه می‌شود در این زمینه با پزشک تغذیه مشورت نموده و برنامه‌های غذایی مؤثر در کاهش وزن را دریافت کنید.

همان‌گونه که شاخص توده بدنی بالا برای سلامتی مضر است، BMI پایین نیز تأثیرات نامطلوبی بر سلامتی فرد دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کاهش تراکم استخوان، آنمی فقر آهن در بدن و کاهش عملکرد سیستم ایمنی اشاره نمود. اگر BMI شما کمتر از حد نرمال است جهت رسیدن به وزن مطلوب با پزشک مشورت نمایید. ارائه برنامه غذایی مناسب و پرکالری، اصلاح سبک زندگی و تشخیص اختلالات زمینه‌ای عامل لاغری مثل پرکاری تیروئید ازجمله مواردی هستند که به BMI بهتر کمک می‌کند.

چرا شاخص توده بدنی یا BMI نمی‌تواند بهترین معیار سنجش سلامت باشد؟

به‌صورت کلی هر چه چربی بدن بیشتر باشد به همان نسبت نیز خطر بیماری‌ها افزایش می‌یابد. اما نکته مهم در مورد BMI این است که این فرمول قادر به تمایز توده چربی از توده عضلانی نیست. این بدین معناست که در موارد زیر احتمال بروز خطا وجود دارد:

بروز خطا در ارزیابی BMI ورزشکاران بدن‌سازی

در ورزشکاران بدن‌سازی که توده عضلانی بالایی وجود دارد. در محاسبه شاخص توده بدنی این ورزشکاران BMI بالایی به دست می‌آید اما این بالا بودن به معنای چاقی و توده چربی در بدن نیست بلکه خطای ناشی از عدم‌تشخیص بافت عضلانی از توده چربی است.

بروز خطا در ارزیابی شاخص توده بدنی افراد معلول و یا دارای مشکلات حرکتی

در این گروه به دلیل ناتوانی‌های عضلانی و ضعیف شدن عضلات، BMI تا حدودی پایین‌تر از حد نرمال است اما این BMI به معنای لاغری و کمبود وزن نیست بلکه به دلیل تحلیل رفتن بافت عضلانی رخ داده است.

بروز خطا در ارزیابی BMI افراد کوتاه‌قد و بلندقد

میزان قد نیز می‌تواند در بروز خطا در شاخص توده بدنی مؤثر باشد. برای مثال افرادی که قد کوتاهی دارند معمولاً BMI آنان مقادیر بالایی را نشان می‌دهد و در نمایش دادن درصد چربی اغراق صورت می‌گیرد و در مقابل در محاسبه شاخص توده بدنی افراد قدبلند، BMI کمتری به دست می‌آید و موجب می‌شود که درصد چربی بدن کمتر از میزان واقعی به نظر برسد. بنابراین شاخص توده بدنی معیار مناسبی برای ارزیابی سلامت در افراد کوتاه‌تر از ۱۵۰ سانتی‌متر و افراد بالاتر از ۱۹۰ سانتی‌متر نیست.

تفاوت‌های قومی و نژادی

به دلیل تفاوت‌های ژنتیکی که در جمعیت‌ها وجود دارد نمی‌توان برای تمام افراد درصد چربی مشخصی را به‌عنوان معیار ثابت در نظر گرفت. برای مثال مردم هند و کشورهای شرق آسیا به‌طور نرمال از چربی بیشتری نسبت به اروپایی‌ها برخوردارند بنابراین در تفسیر BMI بایستی این موارد لحاظ گردد.

ارتباط انداز دور کمر و ارزیابی سلامت

اندازه‌گیری دور کمر در کنار محاسبه BMI می‌تواند معیار خوبی برای ارزیابی سلامت و خطر بیماری‌های قلبی و دیابت باشد. تفسیر اندازه دور کمر برای مردان به‌صورت زیر است:

• دور کمر ۹۴ سانتی‌متر و یا بیشتر یعنی خطر نسبی بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت
• دور کمر ۱۰۲ سانتی‌متر و یا بیشتر یعنی خطر بالای بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت

تفسیر اندازه دور کمر برای زنان:

• دور کمر ۸۰ سانتیمتر و یا بیشتر یعنی خطر نسبی بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت
• دور کمر ۸۸ سانتیمتر و یا بیشتر یعنی خطر بالای بیماری‌های قلبی و عروقی و دیابت

کلام آخر

شاخص توده بدنی یا BMI یکی از معیارهای تشخیص توده چربی است که برای بزرگ‌سالان استفاده می‌شود. عوامل مختلفی می‌تواند در ارزیابی این معیار دخیل باشد. بسیاری از افراد با عدد BMI یکسان، بافت چربی یکسانی در بدن ندارند. برای ارزیابی دقیق وزن و توده چربی خود بهتر است این ارزیابی را تحت نظر پزشک انجام دهید.

توجه داشته باشید که این مطلب، جایگزین نظرات و توصیه‌های تخصصی پزشکان نیست و هرگز از این مطلب به‌عنوان جایگزین توصیه پزشکان استفاده نکنید.